ZIG VE PUCE

[yunusmeyra]

Peyami, #DirenFransaBelçikaEkolü başlığında yaptığı tanıtımlarda, "KİM BU ALFRED?" (link: http://altinmadalyon.com/altin/index.php/topic,11064.345.html?PHPSESSID=di2viiog04o14voiesc0qn9q21 ) diyerek bahsini açmış; "zig ve puce" çizgi romanını tanıtarak öneminden bahsetmişti... araya zaman girince ayrı bir başlık açıp,  not alalım istedim : "zig ve puce" çizgi romanı ülkemizde de yayınlanmıştı...



gerekli olduğu tartışılır(!) uzunca bir giriş

"zig ve puce"un, avrupa ve özelde fransız çizgi romanındaki yerine değinirken, hem kendisine çok yakın tarihlenen  "çizgi roman"ın doğuşu sürecine, hem de süreci hazırlayanlara kısaca bakalım...



richard f. outcault'un, "at the circus in hogan's alley " (1895) adlı çalışmasının "new york world" gazetesinde yayınlanmaya başlaması ve peşinden "hogan's alley" strip'inde yer alan "yellow kid " adlı karakterin öne çıkması (1896) yeni bir dönemin habercisi olarak kabul edilir... "çizgi roman tarihi" üzerine yazılan yazılarda, modern anlamda çizgi romanın miladı olarak ele alınır...
ara not: bazı araştırmacılar ise james swinnerton'un, san francisco "examiner" gazetesinde yayınlanan "little bears and tykes" çalışmalarının modern öncü kabul edilmesi gerektiğini söylemişlerdir. ancak az sonra bahsedeceğimiz ve "bir arada bulunmasının, yeni bir anlatım şeklini oluşturduğu" özelliklerin çoğunun bu çalışmada bulunduğunu söylemek güçtür...hatta "yellow kid"in 1896`da yayınlanan halinin modern çizgi romanın "miladı" sayılmasına da çokça itiraz vardır!



bu yeni anlatım biçimini kullanan çizer (aynı kişi olmayabilen yazar da...), "anlatılacak" olanı farklı geometrik büyüklük ve şekillerdeki "alanlara" (bu işlem kısa sürede çizgilerle ayrılan "panelleri" doğuracaktı...)bölerek kurgulamaya ve sürekliliği, zaman-mekan duygusunu, bu peşi sıra gelen "paneller" ile oluşturmaya başlamıştı... "paneller" ve onlardan oluşan "bantlar","sayfalar" sözkonusuydu artık... "panellerin" içindeki  her türlü hareket ve duygu, "çizgi" tasarımlarla oluşturuluyordu... her bir "panel", kendi içindeki iletisi ve bütünlüğü yanında, sonra gelen "panellerle"de bağlantıyı kuruyordu...yeni  "resimli anlatıya" hizmet eden "balonlar" (konuşmalar,duygu ünlemleri, bilgilendirme yazıları "balonlarla" aktarılacaktı) kullanılmaya başlanmıştı...ve en önemlisi bu üretimler, bir "kitleye" dönük  iletişim biçimi olarak, basılı yayınlar ve gazeteler aracılığıyla varolmuşlardı... işte "yellow kid" in milad seçilmesinde, kısaca özetlediğimiz bu süreçlerin, bütünlüklü bir şekilde kullanılmaya başlanması gösterilir(ancak bu kabul tartışılmıştır)...yeni "anlatım türü", "yellow kid"in peşisıra ortaya çıkan üretimler ve takipçileriyle rüşdünü ispat ediyordu: artık "çizgi roman" vardı!

aslında "resimli hikayelerden" (masal ve çocuk kitapları başta...), gazetelerdeki "haber ve tefrika  illüstrasyonlarına", tek veya daha çok çizimden oluşan (sonrasında sınırları belli çerçeveler ve paneller, hatta konuşma balonları görülecekti...)  "karikatürler"den, "resimli hiciv öykülerine", "dini, politik veya tarihsel konuları seri resimlerle anlatanlara" kadar, "çizgi"nin ifade gücünden yararlanan  görsel tasarımlar hayli gelişim göstermişlerdi...yani "çizgi" ile bir şey anlatmak, "duygusal bir etki yaratmak" veya "güldürmek" yeni değildi..."resimlerle", çizilerek varedilen tasarımlarla iletişimin tarihi, insanlık tarihi kadar eskiydi neticede (bu kadar eski bir tarihi özetlemeye şu an sanırım gerek yok)...




avrupa kıtasında, 18.yüzyıl ve özellikle de 19. yüzyılda yayınlanan dergi ve gazetelerde, özel baskılarla çoğaltılan işlerde (fransız "epinal resimleri" gibi biçimlerde), "resimle anlatma" geleneğine uyan ve bunları daha da geliştiren üretimlere ve sanatçılara rastlıyoruz. gazeteler ve dergilerdekiler  başta olmak üzere, kendini karikatür ve hiciv ile de sınırlamayan (ama kabul edelim ki tüm dünyadaki bir çok örnek ve takipçileri, uzun süre "güldürü" içerikliydi...)  "resimli anlatılar" okuyucu kitleye ulaşıyordu 19. yüzyılda... bugün çizgi roman dediğimiz "anlatım biçimini" oluşturan öğelerin bir veya bir kaçını bir arada kullanan öncülerden(dönemlerindeki üretimleriyle çağdaşları arasında, farklı anlatım olanaklarını "zorlayan" sanatçılardı...)  bahsedildiğinde "avrupa" kıtasından bazı isimleri özellikle hatırlamak lazım: ingiliz william hogarth(1697-1764) ve j.gillray(1756-1815),  isviçre`li rudolph töpffer(1799-1846), alman wilhelm busch(1832-1908), fransız georges colomb(1856-1945)...



william hogarth(1697-1764)




j.gillray(1756-1815)




rudolph töpffer(1799-1846)




wilhelm busch(1832-1908)




georges colomb(1856-1945)

yukarıda kısaca geçtiğimiz süreçler, "eski kıta"da üretilenleri bünyesine katmaya hazır amerikalı sanatçıların hayal gücüne ve "çizgi romanın"  "yeni kıta"da doğuşuna katkı yapacaktı şüphesiz. peşisıra amerika`da olgunlaşan ve ayrı bir tür kimliği edinen "çizgi roman", avrupa ve fransız "resimli anlatılarının" dönüşümünü hızlandıracaktı...
şimdi konumuzu,  "çizgi roman tarihine giriş-101" dersi havasından çıkarıp, "zig ve puce"e getirelim 

(devam ediyoruz...)

[yunusmeyra]

son bir kaç not, fransız çizgi roman tarihinden:



-fransa`da, 1889 yılında, "resimli anlatılara" yer veren bir dergi olan "le petit français illustre" dergisinde bir imza göze çarpıyordu: "christophe". asıl adı georges colomb olan sanatçının, "la famille fenouillard" adlı başlığında, ilginç ve sevimli bir ailenin başından geçen olayları konu ettiği "resimli anlatısı"  fransa`da çizgi roman için ilk önemli aşamalardan birini oluşturacaktı... farklı dergiler çıktıkça, özellikle "gençlere ve çocuklara" yönelik yayınlarda, "resimli anlatılar" da sürmeye devam etti...

-1905 yılı başka bir "dönemeci" işaret ediyordu: "la semaine de suzette" dergisi...joseph pinchon`nun yazıp çizdiği, "bécassine" görüldü bu dergide. "saf" karakteri ve "şaşkın" duruşuyla, fransız kasabalarının hayatından öyküler sunan bu "breton" kızının uzun bir yayın hayatı olacaktı.

-1908 yılı ise, "l`epatant" adlı dergi ile fransız çizgi romancılığının ilk dönem yıldızlarından olacak "les pieds-nickeles" adlı, üç kişilik serseri bir arkadaş grubunun okuyucularla buluşmasını müjdeliyordu. mevcut toplumun değer yargılarını da "hicveden" , "güldürü"yü amaç edinen maceralar yaşayacaklardı.

I. dünya savaşı sonrasına kadar fransız dergiciliği üzerinden belli bir aşamaya gelen ve  modern anlamda,"çizgi roman" formuna en yakın "anlatılar" bunlar idi... ancak, hala "çizim" ve "metinler" kaynaşamamış, birbirlerine belli bir mesafede duruyorlardı; hep aynı açıdan ve aynı mesafede yerleştirilen figürlerin görüldüğü paneller çiziliyor, panel altları bolca "yazıyla" destekleniyordu ve tabii "balon"lar ortada yoktu...çoğu zaman paneller arası zaman-mekan sürekliliğine dikkat edilmiyordu...

aynı yıllarda amerika`da, "çizgi roman" bir üretim patlaması yaşıyordu...evet, orada da "güldürü" başı çekiyordu; ama hem "günlük"(daily strip) denilen "bantlar" halindeki çizgi romanlar hem de "pazar"(sunday) sayfa ve eklerindekiler, kitlelere ulaşma ve anlatma yollarını yenileme gayretindeydiler... çizgi romanı bugün anladığımız anlamda vareden her ne varsa(hadi, çoğu diyelim) keşfediliyor, deneniyor ve yeni "anlatım" olanakları (çizgi ve yazıdan oluşan bir "yeni  dilin" olanakları) ortaya çıkarılıyordu...ve amerika`nın  ilk çizgi roman ajansları kuruluyor, sadece ülkedeki yüzlerce yayın organına değil, tüm dünyaya bu yeni "anlatım aracı"nın ürünleri pazarlanıyordu...II. büyük savaşa kadar olan dönemde artarak, amerikan "bant" ve "sayfalarını" yayınlayan (o yıllarda pek çok ülkede adet olduğu üzere bir çoğunun ismini de "kendine" uyarlayarak! )  ülkelerden biri fransa olacaktı...fransız yazar-çizerleri, "çizgi romanın" çeşitli örnekleriyle tanışmaya ve haberdar olmaya başlamışlardı; ancak, bol "alt yazılı" metinlere sahip, kendini çok fazla yenilemeyen "resimli hikaye"lerdeki ısrarlarına bir süre daha devam edeceklerdi... 1924 yılından itibaren , "tintin"in bir nevi öncüsü sayılabilecek "totor" tiplemesinde herge`de, alt yazılı ve klasik "resimli hikaye" biçimlerinin anlatma geleneklerine bağlı kalacaktı    (arasıra panel içlerinde denenen "balon"lara rastlanır)



ve 1925 yılına geliyoruz...


(devam ediyor...)

[yunusmeyra]

Peyami`den alıntılıyorum:

"Yıl 1925. Excelsior gazetesinin pazar eki olan Le Dimanche Illustré'nin yayın hazırlıkları son aşamada. Fakat bir aksilik olur ve son sayfa boş kalınca yayın müdürleri panikleyerek gazetenin ressamı Alain Saint-Ogan'dan burayı doldurmasını ister. O da Zig ve Puce karakterlerini yaratır. Önceleri basit komiklikler şeklinde ilerleyen seri, gittikçe şekil kazanır ve planlı maceraların anlatıldığı müthiş başarılı bir çizgi romana dönüşür. İşte bu Zig et Puce isimli çizgi roman bugün pek çokları tarafından Fransa-Belçika ekolü çizgi romanların ilk modern örneği kabul edilir."



evet,bu kabul edilen "ilk modern örnek", 1925`den itibaren fransa`da ve fransızca konuşulan coğrafyada çok sevilir... "zig ve puce" ikilisinin yanlarındaki "alfred" adlı penguen tiplemesi de çok sevilen ve tanınan bir "sembol" haline gelir...alain saint-ogan`in çizgi romanı daha sonra farklı dergilerde de ( france-soir junior,zorro,tintin...) yayınlanacaktı...ayrıca, günümüze kadar farklı yayınevlerinin (hachette, glenat, futuropolis...) yayınladığı "albüm"leriyle okuyucu ile buluşacaktı... "hachette", ilk albümü 1927 yılında yayınlamıştır. saint-ogan`dan sonra(1960`ların başı) seriyi, "tintin" dergisinde, yazar ve çizer "greg" sürdürmüş olsa da, seri eski ilgiyi görmemiş ve yayını 1960`ların sonunda kesilmiştir.




serinin ilk yayını(1925) peşi sıra, tiplemeler ve panel çizimleri süreç içerisinde gelişmiş ve gözle görülür bir değişime uğramıştır...saint-ogan`ın yenilikçi anlatımı, "zig ve puce"de kullandığı "balonlar"la(başkaca yazılı metne ihtiyaç uymadan...) maceranın ilerlemesi gibi özellikler, başta herge olmak üzere fransa ve belçika çizerlerinde  beklenen değişime yol açacaktı...

ilginçtir, "zig ve puce" ile kullanmaya başladığı yeniliklerde, saint-ogan`ı çok ısrarcı görmeyiz; aynı yıllarda çizeceği başka öykülerde ve tiplemelerin maceralarında (misal,"Prosper l'Ours"...) konuşma "balonlar"ından çok, tekrar "resim altı metinlerle" hikaye anlatmayı tercih eder...bu, fransız ve belçika ekolünün belli "değişimler" için acele etmediğini göstermektedir...bu noktada fransız sanatçılarının, "modern" anlamda "çizgi romanı" temsil eden ürünlerle "geç tanıştığını" iddia etmek çok "olanaklı" değil...1900`lerin başındaki ilk 15 yılda, "çizgi roman" sıfatını hakeden önemli amerikan "bant" ve "pazar" sayfaları çoktan fransa`da yayınlanmaya başlamışlardı. daha 1902 yılında çizilen ve "yellow kid"in yaratıcısının bir diğer önemli serisi olan, "buster brown"( outcault, bu sefer "zengin" bir çocuğun sosyal çevresini ve maceralarını anlatır) sayfaları ertesi sene fransa`da yayınlanmıştı...





(bitecek, az kaldı  )

[yunusmeyra]

fransa`da "çizgi roman" alanında gelişmelerin yaşandığı 1920`li ve 30`lu yıllar,  "genç cumhuriyetimiz"de de, çocuk gazete ve dergiciliğinin hızla arttığı, nitelik kazandığı, çeşitlendiği ve bir çok "çizgili hikaye"ye kapılarını açtığı yıllar olacaktı..."Türk çizgi roman tarihine giriş" gibi uzun bir özet ile sizi yormadan, "zig ve puce Türkiye`de" demekle yetineyim o halde! saint-ogan`ın kahramanları,  1930`lu yılların başında Türk çocukları ile buluşacaktı...

1932-35 yılları arasında, 148 sayı çıkan "mektepli" adlı çocuk gazetesinde yayınlanan "pire ve çekirge" adlı çizgi öykü, "zig ve puce" idi...yayında isimler gibi, panel ve sayfa düzenide değiştirilmişti. saint-ogan`ın, "alt yazılarından" kurtardığı fransız çizgi romanına tekrar ve bolca "resim altı metni" eklemişti yayıncılarımız...




"mektepli" dergisi ve yayınladığı içerikler hakkında bir tez çalışması var: Güliz ŞAHİN, "MEKTEPLİ GAZETESİ'NİN İÇERİK ve BİÇİM ÖZELLİKLERİ İLE GAZETEDEKİ HİKÂYELERİN ÇOCUĞA SUNDUĞU BİLİŞSEL ve AHLAKİ İLETİLER" ( T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKÇE EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI ), 2009, 590 sayfa...

kullandığım görsellerin ikisini (kapak ile iç kapak görselini) bu çalışmadan aldım. aynı çalışmada bir çok içerik ele alınırken, yazar ve çizer isimleri arasında (yabancı imzalardan okunabilenler not alınmış sanırım) " alain saint" ismi geçiyor.aslında diğer isimler arasında da önemli çizerler var: "Münif Fehim,İsmail Harbi, Nüvit Cemil, Marcell Capy, Ravellin, Alaeddin, R. B. , Alain Saint, Rafray, F. C., Branner, J. P. Pinchan" ...

ara not: yukarıdaki isimlerde geçen "alain saint" belli ki "alain saint-ogan" ; ayrıca, "j.p. pinchan" diye geçen ismin doğrusu, "...pinchon" olacak ki, fransız serisi "bécassine" ve daha irili ufaklı pek çok küçük öykü ve illüstrasyonun çizeri...
orjinal isimler ve "resimli hikâyeler"in içerikleriyle ilgili başkaca bir bilgiye rastlamıyoruz: "cin  ve arkadaşları", "pire ile çekirge", "bodurla gagaburunun maceraları", başlıklı resimli hikâyeler uzun süreli yayınlanan karikatür dizi serisi olmuştur", deniyor sadece...

ilginçtir,Güliz ŞAHİN`in sıraladığı ve isimleri "bize" uyarlandığı açık olan "resimli hikâyeler" ile ilgili bilgilere, Kaya Özkaracalar`ın blogunda http://kayaozkaracalar.blogspot.com.tr/2007_12_01_archive.html yayınladığı (2007) "notlarında" rastlıyoruz...araştırmasında örnek olarak sunduğu görseli ( "pire ve çekirge-haramilerin ellerine nasıl düştüler") buraya da aldım... ufak bir internet gezintisi sonucu ilgili görselin bir panelinin, "orjinal"(fransa) yayınlanmış halini de bulmuş olduk. ve açıkça görülüyorki yayınlanan öyküde kullanılan sayfalar, "zig ve puce" serisinin ilk macerasına ait... orjinal yayında "bölüm üst başlıkları" dışında genel bir "macera ismi" konmamış öyküye; fakat 2 yıl sonra "hachette" tarafından albüm olarak yayınlandığında, "zig et puce (en route pour l'amérique) 01/1927" olarak listeleniyor...bizde yayınlana "çılgın" macera da bu! "çılgın" diyorum çünkü "basit komiklikler" ile başlayan öykü, karalardan denizlere,trenlerden gemilere, çöllerden, kutuplara, afrika`dan amerika`ya kendine "sınır tanımadan" yayılıyor... "alfred" ile tanışmalarına da vesile olan, irili ufaklı pek çok "komik koşturmacanın" içinde buluyor "kahramanlar" kendilerini...ve daha önce de söylediğimiz gibi, "basit komikliklerine" ve maceranın haftalık yayın sırasında  tüm plansız gelişimine rağmen, çok sevilmiş fransa`da... bizdeki bu çok erken denebilecek yayına rağmen sanırım başka maceraları yayınlanmamış uzun süre ( veya yetirince çocuk dergi ve gazetesi taranıp, araştırmalara konu olmadığı için şimdilik bu kadar biliyoruz!)...

" ...başka maceralar yayınlanmamış uzun süre " dedik ya, gerçektende ikinci yayın uzun bir aradan sonra,1968 yılında olmuş: "küçük prens"  dergisinde ("yeni resimli güneş haftalık mecmua", sayı: 19 ,"bilge şakrak" sahipliğinde ...) "dolgu" olarak kullanımış...aslında 64 sayfalık derginin yarısı yani 32 sayfası (orjinal 4 bantlık büyük sayfalar bozulup ,2-3 kareden birer sayfa oluşturulmuş), "korkunç tuzak" adı verilen macerası ile "zig ve puce"e ayrılmış...isimler bu sefer "orjinal" halini korumuş, "zig ve puce" denmiş... orjinal maceranın ismi ise, "s.o.s "sheila"... yazar ve çizer "greg" tarafından ilk önce "tin tin" dergisinde(1964) çizilip, sonra albüm olarak(1966) yayınlanmış...



not1: dikkat ederseniz , 1968 yılında  "küçük prens"i ve "dolgu" macerayı basan yayınevi; "red kit" ve "sipru" gibi frankofon serilerini de okuyucuyla buluşturan yayınevlerimizden...o yıllarda  bahsi geçen önemli frankofon serilerini "telifsiz!" yayınlayan yayınevleri sıralamasında bir değişiklik yok : önce "bilgi yayınları" , sonra sırasıyla  "yurdagül", "güneş haftalık mecmua", "şilliler"...

not2: "zig ve puce" çizgi romanının dolgu olarak kullanıldığı, "küçük prens" çizgi romanı da, aslında biliyorsunuz, önemli bir frankofon : "johan&pirlouit", üstad "peyo" nun çizdiği  bir seri...ve bizim "şirinler" diye bildiğimiz "les Schtroumpfs" karakterlerine de ilk kez bu maceralarda rastlıyoruz... "küçük prens" için ayrıca : http://altinmadalyon.com/altin/index.php/topic,4384.0.html?PHPSESSID=di2viiog04o14voiesc0qn9q21

not3: 1920 ve 30`lu yıllara tarihlenen pek çok çocuk dergisinde olduğu gibi "mektepli"de de, kaynağı amerika ve avrupa olan, özellikle fransa`dan gelen çizgi romanlar (sayfa yapıları, balonları ve isimleri değiştirilerek de olsa...) yayınlanmış... bunlar fransız sanatçıların çizdikleri("zig ve puce"...) olabildiği gibi, bazen de amerika veya ingiliz kökenli olmasına rağmen, fransız yayınlar üzerinden bize ulaştığı anlaşılan çizgi romanlar olmuşlar. mesela, tez içeriğinde de ismi geçen "cin ve arkadaşları" aslında ünlü bir amerikan "comics"i, "perry winkle and the rinkeydinks"... bu çizgi roman , fransa`da "bicot" adını alıyor ve çok meşhur oluyor( "hachette" albümlerini de yayınlıyor daha o yıllarda) ... yayınlandığı dergilerden biri de, "zig ve puce"e de sayfalarını açmış olan "dimanche Illustré"...




"mektepli gazetesinde" yayınlandığı not edilen, uzun soluklu çizgi öyküler ("cin  ve arkadaşları", "bodurla gagaburunun maceraları") ile ilgili Özkaracaların blogunda ilginç notlar okuyabilirsiniz...

[hanac]

not8: "zig ve puce" tanıtımı için teşekkürler Yunusmeyra. 

[Peyami]

Yunusmeyra'nın ansiklopedik bilgilerle donattığı"Pire ve Çekirge" (Zig et Puce) başlığı bu konuda netteki en önemli Türkçe kaynaklardan biri olarak yerini aldı. Yanında bonus olarak Amerika, Fransa ve Türkiye ekseninde ÇR sanatının gelişimine dair fragmanlar izledik. Teşekkürler. 

Alain Saint-Ogan modern ÇRın Fransa'daki öncüsü sayılmasına, yani eserleri epey eskilere uzanmasına karşın kendisi ve çalışmaları hakkında mebzul miktarda kaynağa sahibiz. Kaynak dediysem öyle böyle değil. Hayata gözlerini yumduktan sonra ardında tam 19.000 sayfa not bıraktı. Bu notlar içinde neler yok ki! Orijinal çizimler, taslaklar, projeler, yazılar ve daha neler neler. Hatta bunlar aracılığıyla neredeyse gün gün Saint-Ogan'ın sanat yaşamının kronolojisini bile çıkardılar. Ayrıca hakkında çıkan monografiler de cabası. Tabii bunda notların doğru yerlere ulaşarak heba olmamasının da etkisi var.

Bunları söyleyince düşünmeden edemiyorum. Acaba geçenlerde rahmetli olan Yener Çakmak abimizin notları var mıydı? Ya da üzerinde çalıştığı bir kitap, proje yarım da olsa kaldı mı? Bunlar muhafaza altına alındı mı? Bu işi kovalayacak bir ÇR Derneği niye mevcut değil? Mesela Karikatüristler Derneği bu işe el attı mı?

Sorular...sorular...

Saint-Ogan'ın işleriyle ilgili yüzlerce sayfayla ifade edilen kronolojik tanzimden bir sayfa.